Ik hoor het iedere week wel een keer. Mensen die zeggen: “Oh ja, mindfulness… Ik doe xxx en dat werkt voor mij meditatief.” Voor “xxx” kun je van alles invullen, van hardlopen tot gamen en van programmeren tot seks. De implicatie is meestal dat het beoefenen van mindfulness voor deze persoon overbodig is; ze doen immers xxx en dan zijn ze “in het moment”.
Vaak berust deze vergelijking op een misverstand. Er wordt van uitgegaan dat het beoefenen van mindfulness op de een of andere manier prettig of ontspannend is. De contemplatieve evenknie van het roken van een joint of het drinken van een glas wijn.
De meditatieve activiteiten die worden aangedragen zijn vrijwel altijd bezigheden waar de ervaring van “flow” een rol speelt. Flow connoteert een samenvallen van doener en activiteit, een heldere, aanwezige geest en de beleving van tijdloosheid. Dit fenomeen van optimale ervaring is goed onderzocht en komt voor wanneer uitdaging en vaardigheidsniveau overeenkomen, wanneer afleidende factoren op een afstand zijn en wanneer er hoge motivatie is om aan de activiteit deel te nemen.
De ervaring van flow is prettig. Je kunt het gevoel hebben dat slechts dit moment bestaat, alleen deze handeling. Uiteraard kan zo’n staat ook bereikt worden in meditatie, maar dat is essentie noch doel van mindfulness. Beoefenaars van mindfulness of vipassana meditatie zullen je vertellen dat hun beoefening vooral gewoon hard werken is.
Het doel van mindfulness is namelijk niet om ontspanning te bereiken of een flow staat te ervaren, maar juist om jouw ervaring van de realiteit op dit moment zo gelijkmoedig mogelijk gade te slaan. Om te registreren in welke situaties, op welke manieren en in welke intensiteiten je lijden voor jezelf creëert. Door jezelf te weerhouden van het meegaan in de processen van verlangen en afkeer blijf je zoveel mogelijk onbewogen in de eindeloze stroom van je ervaring. Zo leer je de inhoud van je ervaring van steeds dichterbij kennen. Het is in feite een proces van meta-cognitie (het leren kennen van je cognitieve processen zelf) dat zich in real-time afspeelt.
Het resultaat van zo’n ontdekkingstocht is dat je een zekere mate van onafhankelijkheid ervaart van je ervaring, dat je kunt gaan experimenteren met nieuwe opties en dat je zelfkennis toeneemt. Deze zelfkennis is niet gebaseerd op boeken die je gelezen hebt of op de woorden van een ander, maar op je eigen meta-ervaringen.
Iemand met sterke mindfulness die een flow staat tegenkomt zal wellicht trachten om deze flow ervaring te onderzoeken door haar te beschrijven in termen van de onderdelen waaruit de ervaring is opgebouwd. Het resultaat van zo’n onderzoek is waarschijnlijk dat de flow ervaring zal verdwijnen. Je zit immers andere dingen te doen dan op te gaan in de ervaring en dat hindert het voortbestaan van flow. De flow ervaring in het algemeen kan dan ook worden gezien als een specifieke vorm van trance: het compleet en vrijwillig opgaan in een ervaring terwijl je dat ook wilt en er een match is tussen de uitdaging en je niveau.
Mindfulness is juist allesbehalve een trance. Het is het zo nauwgezet en oordeelloos mogelijk registreren en onderzoeken van je ervaring, bijna alsof je een wetenschapper bent.
Wellicht is het zo dat mensen onder het woord “meditatief” verstaan dat ze “even niet worden lastiggevallen door gedachten”. In het geval van de flow ervaring klopt dit helemaal. Als er al gedachten zijn dan hebben ze te maken met de activiteit die wordt bedreven en bovendien zijn ze op de achtergrond. Net zoals tijdens TV kijken eigenlijk – ook heel meditatief.
Mindfulness wijkt hier diametraal van af. In mindfulness ga je juist zitten observeren wat er maar langs komt, positief of negatief, fijn of onprettig, fysiek of mentaal. Er zijn vele manieren om dit te doen, en je hoeft zeker niet per se te mindfulnessen om jezelf goed te leren kennen. Schrijven kan een heel goed middel zijn, net als praten met een wijs persoon.
Nou kan het natuurlijk zijn dat maar weinig mensen zitten te wachten op een manier om je ervaring beter te leren kennen. Het zou dan echter correcter zijn om te zeggen: “Oh ja, mindfulness… Daar heb ik momenteel niet zo’n trek in.”