Geluksrecepten – Hoofdstuk 1 – Bouwstenen van een moderne filosofie

Ben je op zoek naar de cursus Geluksrecepten? Klik dan hier!


Een filosofie is weinig meer dan een raster dat je over de werkelijkheid heenlegt. Dit doe je om de werkelijkheid begrijpelijk te maken, om het verleden en het heden te verklaren en om voorspellingen te kunnen doen. Een filosofie is zelden allesomvattend. De werkelijkheid is vrijwel altijd grilliger, ongrijpbaarder en mysterieuzer dan een filosofie kan weergeven. Daarom hebben de betere filosofieën een duidelijk afgebakend onderwerp. Dat maakt het eenvoudiger om te zeggen: “Daar houdt mijn filosofie zich niet mee bezig.”

Je zult je kunnen voorstellen dat een onderwerp dat zo omvangrijk is als “het menselijk geluk” lastig af te bakenen valt. Natuurlijk kun je zeggen dat de natuurkundige, scheikundige en biologische wetten van het universum redelijk stabiel zijn en daarmee weinig invloed hebben op menselijk geluk. Dat deze gebieden om die reden buiten de werkingssfeer van een filosofie over het menselijk geluk moeten vallen. Maar dat geldt niet per definitie voor de theorieën en filosofieën omtrent deze gebieden en ook niet voor de beoefenaars ervan. De theorieën en filosofieën behoren tot het grote vakgebied werk en dat wordt in de huidige maatschappij beschouwd als zeer relevant voor de gelukservaring van de mens.

Lastig af te bakenen dus, een filosofie over het menselijk geluk. Er is maar weinig dat compleet irrelevant is voor de vraag “hoe wordt iemand gelukkig”. Het is een enorm onderwerp. Dat maakt vrijwel alle resulterende filosofieën kwetsbaar voor kritiek. Het idee is hier dan ook niet om een uitgekristalliseerde filosofie omtrent het menselijk geluk te introduceren, maar meer om een aantal mogelijke bouwstenen te ontwaren waarmee de levensbeschouwingen en oefeningen uit de volgende hoofdstukken kunnen worden begrepen. Bouwstenen die ons bovendien kunnen helpen om de menselijke geest beter te leren begrijpen. Want dat blijft toch het hoofddoel van Inward.

Definitie van geluk

De afbakeningsmoeilijkheden beginnen al bij het definiëren van geluk. Wat is geluk eigenlijk? Een korte zoektocht op het internet levert de volgende serie definities op:

  • door een onvoorziene gebeurtenis begunstigd zijn, gunstige gebeurtenis, voorspoed, fortuin (externe gebeurtenis)
  • afwezigheid van ongelukkige omstandigheden (externe gebeurtenis)
  • het tevreden zijn met de huidige levensomstandigheden (ervaring van interne reflectie op externe omstandigheden)
  • afwezigheid van ongelukkige gevoelens en gedachten (interne ervaring)
  • situatie waarin onze diepste behoeften zijn verwezenlijkt (zowel interne als externe ervaring)
  • gelukzaligheid (interne ervaring)

Zoals je kunt zien gaat het bij het definiëren van geluk al snel over een wijdlopige reeks ervaringen, zowel intern als extern. In sommige definities staat het externe voorop, in andere de interne ervaring en nog weer andere definities combineren de ervaringen van extern en intern. Hier doemt de vervelende omstandigheid op dat externe situaties niet altijd te beheersen zijn. Voor een filosofie die zich ten doel stelt om mensen in staat te stellen gelukkiger te worden is het ondoenlijk om de puur externe definities aan te houden. Die moeten hier dus buiten beschouwing blijven.

Als de externe omstandigheden worden geacht te kunnen fluctueren, zonder dat ze per se effect hebben op de ervaring van geluk moeten we voorts onderzoeken hoe deze omstandigheden invloed uitoefenen op die ervaring van geluk. Het zijn je gedachten en emoties die maken dat omstandigheden je gelukkiger of ongelukkiger kunnen maken. Gedachten en emoties kunnen positief of negatief zijn. Positieve gedachten en emoties leiden tot een ervaring van geluk, en negatieve gedachten en emoties leiden tot een ervaring van ongeluk.

Zonder hier een algemeen geldende definitie van geluk te willen voorleggen, lijkt me deze definitie voor de doelen van onze onrijpe filosofie voorlopig in orde:

“Geluk is een maatstaf van de aanwezigheid van positieve gedachten en emoties en de gelijktijdige afwezigheid van negatieve gedachten en emoties.”

Geluksmaximalisatie wordt dan een kwestie van het verminderen van negatieve en het bevorderen van positieve gedachten en emoties.

Geluk en het emotionele spectrum

Als we de menselijke emoties op een continuüm willen plotten, van negatief aan de ene kant naar positief aan de andere, dan moeten we eerst bepalen welke emoties negatief en welke positief zijn.

De drie traditioneel negatieve emoties zijn angst, woede en verdriet. Dit zijn brede categorieën; de angst voor een tijger die op het punt staat je been op te vreten is een andere dan de angst dat je de laatste bus mist. Ook de woede om de diefstal van je auto is een andere dan de kwaadheid omdat een huisgenoot je pindakaas heeft opgegeten. Het verdriet om de dood van je kind is tenslotte kwalitatief anders dan je verdriet na het verlies van je favoriete elftal.

Een aantal andere emoties zijn samenstellingen van twee of meer van deze negatieve emoties. Jaloezie bijvoorbeeld is vaak een combinatie van angst, woede en soms verdriet. Wraakzucht is een vermenging van woede en angst. Angst zelf kan vrij snel tot woede leiden; de zogenaamde fight or flight response. Er zijn dus allerlei potenties, mengvormen en interacties in het negatieve deel van het emotionele spectrum.

Zijn er ook overeenkomsten? Ik denk het wel. Volgens mij is een verbindend element van de negatieve emoties erin gelegen dat ze de persoon die ze ondergaat het gevoel geven dat hij geïsoleerd is van zijn omgeving. Iemand die bang is verstopt zich. Iemand die kwaad is wordt als een soort Superman; hij heeft altijd gelijk – vindt hij zelf – zelfs al is niemand het met hem eens. Iemand die verdrietig is voelt zich afgesloten en alleen met zijn emoties. Het spreekwoord “gedeelde smart is halve smart” geeft al aan dat de ernst van het verdriet vermindert als je iemand toelaat in je verdriet.

Je voelt je als een biljartbal, rollend over een beklede tafel. Af en toe kom je in aanraking met andere biljartballen, met de zijkanten van de tafel of met iemand zijn keu. Deze gebeurtenissen kunnen je van richting veranderen, maar ze dringen niet bij je binnen. Een biljartbal blijft hetzelfde, zelfs na duizenden botsingen: zelfgenoegzaam en alleen.

Hoe sterker de emotie, hoe sterker de mate van isolatie die de persoon ervaart. Op deze manier kan de ervaring van geïsoleerd zijn een graadmeter worden die de aanwezigheid van negatieve emoties aanduidt.

Nu zijn er natuurlijk ook positieve emoties (plezier, liefde, vriendelijkheid) die het tegenovergestelde als graadmeter hebben: verbondenheid. Hoe meer verbondenheid je ervaart op een dagelijkse basis, hoe meer positieve emoties er aanwezig zijn.

En omdat geluk zojuist werd gedefinieerd als de gelijktijdige aanwezigheid van positieve en de afwezigheid van negatieve emoties kunnen de begrippen geluk en verbondenheid wellicht als synoniemen voor elkaar worden gebruikt.

Positieve en negatieve gedachten

Wat zijn gedachten? Waar komen ze vandaan? Zijn ze van jou? Wat is hun relatie tot de emotionele ervaring die je momenteel hebt? Bestaat daar een wisselwerking?

Voor het gemak gaan we er nu vanuit dat er inderdaad samenhang bestaat tussen je gedachten en emoties, dat ze elkaar kunnen versterken. In dit boek vind je oefeningen die je gedachten onderzoeken, waardoor je bovenstaande vragen kunt gaan beantwoorden. Wellicht leidt dit tot een nieuwe overweging van de rol van gedachten in je huidige bestaan.

Gewoontes en de drie niveaus van geluk

Gewoontes. We hebben ze allemaal. Van sommige gewoontes ben je je expliciet bewust, bijvoorbeeld omdat je ze jezelf hebt aangeleerd. Regelmatig bewegen, bijvoorbeeld, voor de mensen met zittend werk. Tandenpoetsen na de maaltijd. Drie keer je handen wassen om nare gedachten af te weren. (Of is dat meer iets voor obsessief-compulsievelingen?) Verreweg de meeste gewoontes bevinden zich echter volledig of grotendeels onder onze radar. De gewoonte om te glimlachen als je iemand een hand geeft. De afstand die je houdt van je voorganger in de rij bij de supermarkt. De gewoonte om te krabben als je ergens jeuk hebt.

Zo hebben we ook vele gewoontes waarvan we de impliciete verwachting hebben dat ze bijdragen aan ons geluk. Lekker eten, bijvoorbeeld. Op een andere manier goed zorgen voor onze lichamelijke behoeftes. Ontspannen na een drukke dag. Het zorgen voor de mensen die belangrijk voor je zijn. Het najagen van een doel.

Iedereen heeft al een geluksrecept. Je gewoontes vormen de ingrediënten. Haal de impliciete ingrediënten boven water en onderzoek of ze hun beloftes waarmaken. Experimenteer, zoals je ook in de keuken zou experimenteren. Neem de tijd om selectief te oefenen met de verschillende oefeningen uit dit boek.

Waar komt je geluk vandaan? Moet je iets doen om gelukkig te worden? Kost het moeite om je geluk op peil te houden? Hoe komt geluk naar je toe? Als je jouw geluk met anderen deelt, wordt het dan minder, blijft het hetzelfde of wordt het meer? Blijft geluk lang hangen nadat je behoefte is bevredigd? Of ben je al snel weer op zoek naar de volgende fix? Het is nuttig om eens bij deze vragen stil te staan. Ze zeggen namelijk iets over jouw huidige strategieën om geluk na te streven.

We kunnen onderscheiden tussen drie verschillende niveaus waar mensen hun geluk vandaan halen. Deze niveaus zijn niet strak begrensd; ze lopen vloeiend in elkaar over. De meeste mensen gebruiken alle niveaus. Ik stel voor dat een groter bewustzijn van waar je je geluk vandaan haalt de kwetsbaarheid van dat geluk vermindert.

Je kunt deze niveaus zien als de verschillende stadia van een reis. Je kunt geluk vinden in het bereiken van een bestemming, met het reizen naar een verder weg gelegen doel, of met wat er is voordat je op weg gaat.

Niveau 1
Geluk komt voort uit enige mate van het niet onder ogen komen van de elementen die je in je dagelijks bestaan ongelukkig maken. Het zoeken van afleiding in allerlei zaken valt hieronder. Televisiekijken, op vakantie gaan, drugs en alcohol gebruiken, hobbies en vele andere zaken kunnen allemaal onder deze noemer vallen. Maar dat hoeft natuurlijk helemaal niet de reden te zijn voor deze gedragingen. Er is in principe helemaal niets mis mee. Pas op het moment dat je ze gebruikt om weg te vluchten van de onbevredigendheid van elementen in je dagelijkse bestaan, terwijl je verwacht dat ze je gelukkig gaan maken, vallen ze onder dit niveau. Het is een strategie die redelijk werkt. Sommige mensen rennen van afleiding naar afleiding om hun ongelukkigheid maar niet onder ogen te komen. Zo worden de onderliggende zaken echter niet opgelost en zullen ze periodiek blijven terugkomen. Niveau 1 is de bestemming van je reis. Geluk is gelegen in het bereiken van je bestemming.

Niveau 2
De verwachting dat geluk van buiten jezelf komt. “Doen wat je gelukkig maakt.” Totdat het dat niet meer doet. Waardoor je weer op zoek moet naar een nieuwe bron van geluk. Werk, een partner, kinderen, een “goed doel”, zingeving, er zijn veel dingen die hieraan kunnen beantwoorden. Dit soort dingen is doorgaans een stabielere basis voor geluk dan de vluchtobjecten van Niveau 1. Maar ze blijven tijdelijk. En als ze verdwijnen – wat ze meestal doen – dan blijf jij over met je neiging om het geluk buiten jezelf te zoeken. En een zwart gat natuurlijk, waar vervolgens een rouwproces aan vast zit. Niveau 2 is de reis naar een bestemming toe. Het geluk ligt in de zingeving van het doel maar vooral in de reis in de richting van dat doel.

Niveau 3
Het herkennen dat alle geluk uiteindelijk van binnen komt, voordat er iets is geconsumeerd. Voordat er iets is gepresteerd. Voordat er iemand is die herkent hoe speciaal je eigenlijk bent. Voordat er iets gedaan, of zelfs maar gepland is. Tevens het herkennen dat geluk of ongeluk meer te maken heeft met jouw reacties op je omgeving dan met stabiele elementen in die omgeving. Niveau 3 is geen bestemming waar je uiteindelijk moet uitkomen. Niveau 3 is meer een soort lanceerplatform van waar je reis begint. Waarvanaf je begint met handelen.

De meeste van de praktijken in de volgende hoofdstukken richten zich op het ontwikkelen van je bewustzijn van het bestaan van Niveau 3. Er is niets mis aan het zoeken van plezier of zelfs geluk in de overige twee niveaus. Zo lang je je maar beseft dat aan deze strategie ook nadelen kleven.

Het bedoeling achter de concepten in dit eerste hoofdstuk is om je een kapstok te geven waaraan je de filosofieën en oefeningen van de volgende hoofdstukken kunt ophangen. Het zou tevens een aanzet kunnen zijn voor het ontwikkelen van een nieuwe filosofie over het menselijk geluk. Maar laat ik niet op mezelf vooruitlopen. Eerst maar eens lezen wat de Stoïcijnen over geluk dachten

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *