Het korte antwoord: nee!
Ten eerste moeten we natuurlijk uitmaken voor welk doel mindfulness meditatie noodzakelijk zou kunnen zijn. Het bereiken van verlichting, tijdelijk respijt van het lijden dat je ervaart in je leven, een zelf-overstijgende beleving van schoonheid, liefde of mystiek? Rust en ontspanning? Mindfulness meditatie kan voor al deze doelen relevant zijn maar voor het leren ontspannen zijn er snellere methoden te vinden, zoals bijvoorbeeld yoga en andere lichamelijke activiteiten.
Mindfulness meditatie is een manier om realisaties te bewerkstelligen die soms binnen het spectrum van spiritualiteit of mystiek worden geplaatst; dat je niet je lichaam of je geest bent bijvoorbeeld, of dat alles bestaat uit bewustzijn. Het is een duidelijk omschreven manier van het trainen van je geest zodat je vatbaarder wordt voor dit soort inzichten.
Maar het is EEN manier, niet DE manier. Verschillende types mensen hebben verschillende voorkeuren. Meditatie heeft als uitgangspunt dat jij deze realisaties zelf bewerkstelligt; jij bent immers degene die mediteert, en je brengt jezelf daardoor dichter bij het doel. Daarmee sluit meditatie goed aan bij het moderne individualistische wereldbeeld, en bij het onafhankelijkheidsparadigma dat er vaak mee samengaat. Maar dat betekent natuurlijk niet dat meditatie het enige pad is. Er zijn andere methodes om dezelfde doelen te bereiken.
Alternatieve methoden om spirituele of persoonlijke kennis te vergaren
Een andere methode is bijvoorbeeld het opgaan in een trance; het versmelten met iets dat groter is dan jezelf. Dit kun je vinden op een zomers muziekfestival waarbij je samen met anderen opgaat in de cadans van de muziek, in een initiatierite van een organisatie waar je bij wilt horen of in de mentaal-emotionele zoem van een psychedelische ervaring. Een aantal snel in populariteit groeiende religieuze stromingen maken gebruik van trance-achtige elementen. Denk dan aan Pinksterkerken, Scientology of Transcendente Meditatie.
Weer een ander pad is dat van de zelf-overstijgende liefde. Door je geheel te richten op de verzengende liefde van/voor God, op het volledig en volstrekt dienstbaar zijn aan de maatschappij, aan een mens, of aan een idee, maak je jezelf tegelijkertijd overbodig én groter dan je zou zijn als je een “gewoon leven” zou leiden. Deze paradox – overbodig en tegelijk groter dan ooit – kan worden begrepen door de prisma van het idee dat “je kleine zelf” louter bestaat bij de gratie van het halsstarrig vasthouden aan allerlei identificaties, die binnen het pad van de zelf-overstijgende liefde als vanzelf worden losgelaten ten faveure van het enkelvoudige dienen. Dit komt terug in allerlei traditionele godsdiensten, en wordt gepersonifieerd door individuen als Moeder Theresa, Sri Ramakrishna, St Franciscus van Assisi, Jelaluddin Rumi en nog vele anderen.
Uiteraard zijn er nog andere wegen, zoals de weg van zuivering waarbinnen je jezelf steeds puurder maakt, de weg van de overgave waarbinnen je een willige speelbal van het lot wordt, de weg van de speelsheid, waarbinnen je niets serieus neemt, en de weg van de vernietiging, waarbinnen je je best doet om alles kapot te maken, zonder onderscheid of voorkeur. De Bhagavad Gita, een centraal werk in veel Indiase spirituele tradities, beschrijft er nog een stel.
En dan is er nog de weg van inzicht – waar meditatie deel van kan uitmaken maar zeker niet toe wordt beperkt. Veel van de al besproken wegen kunnen leiden tot inzicht, maar inzicht is niet per se noodzakelijk voor het bereiken van het doel – verlichting, vrijheid van lijden of de ervaring van zelf-overstijging.
Deze wegen ondersteunen elkaar en zijn vaak goed met elkaar verenigbaar – behalve dan misschien de weg van vernietiging :) Sommige mensen hebben een voorkeur voor de ene weg, en een grote afkeer van een andere. Het kan dan nuttig zijn om den duur eens te onderzoeken waar die afkeer vandaan komt en of er niet toch iets waardevols gevonden kan worden in die methode.
De plaats van mindfulness in het dagelijks leven
De meeste van deze wegen zijn lastig vol te houden, zeker als je ze wilt combineren met een “normaal” dagelijks leven. Omdat mindfulness meditatie goed aansluit bij een aantal kernwaarden van de moderne Westerse mens, en omdat het zich eenvoudig laat inpassen in het leven van alledag, is het een risico-arme manier om bezig te zijn met persoonlijke/spirituele verdieping zonder dat het je leven op zijn kop zet.
Dat verklaart meteen een stuk van de aantrekkingskracht van mindfulness, zen, vipassana en andere vormen van meditatie. Je wordt niet gevraagd om lid te worden van één of andere religieuze beweging. Je kunt ermee aan de slag wanneer je maar wilt; “het is” immers “altijd nu”. En je kunt gewoon je leven blijven leiden zoals je altijd hebt gedaan.
Maar wees je ervan bewust dat meditatie uiteindelijk niets anders is dan een houvast, een richtingaanwijzer of botter gezegd een hulpstuk dat ervoor kan zorgen dat je vrijer, ontspannener, opener, liefdevoller, wijzer, gelukkiger en vrolijker in het leven staat. Het beoefenen van meditatie zelf is uiteindelijk onbelangrijk, het gaat om de vruchten ervan in je leven. Als je op een andere manier kunt uitkomen op een soortgelijke ervaring dan is dat even waardevol.
Het kan zelfs voorkomen dat je de meditatieve ervaring zo prettig vindt dat je normale leven er onder lijdt. Mindfulness meditatie, zoals vrijwel alle dingen die je als mens kunt doen, kan verslavend werken. Dit komt zelden voor, maar als het bij jou zo is dan is het een goed idee om eens langere tijd stil te staan bij je doelen in dit leven. Hou deze exploratie vooral niet voor jezelf, maar betrek er je sociale omgeving bij, waaronder ook wellicht een spirituele vriend of leraar die er anders over denkt dan jij zelf.
Mindfulness meditatie is dus niet noodzakelijk. Uiteindelijk is meditatie ervoor om jou vrijer, gelukkiger en wijzer te maken. Dat zou de ultieme toetssteen van de noodzakelijkheid ervan moeten zijn. En die afweging kun jij alleen zelf maken.