Ontwaken, verlicht worden, bevrijding door mindfulness meditatie

De Boeddha ging op zoek naar een uitweg uit de inherente “onbevredigendheid” van het leven. Het woord dat hiervoor in de overlevering wordt gebruikt is dukkha, en dat wordt ook wel vertaald als “lijden” of “stress”. Hij vond een voor iedereen toegankelijk pad dat niettemin rigoreus te noemen is. Een beetje merkwaardig misschien, om iets dat zitten en observeren als basishouding heeft aan te duiden als een pad. Maar de boeddhistische teksten staan bol van dit soort schijnbare tegenstellingen. Het pad-gedeelte moet wellicht metaforisch worden uitgelegd, omdat zoals veel dingen die de moeite waard zijn, je meditatie-vaardigheid toeneemt met een aanhoudende beoefening. 

Zitten en observeren

Zitten dus. Of staan of lopen of liggen. Het belangrijkste is het observeren van je directe ervaring, teneinde op den duur de drie eigenschappen van de werkelijkheid steeds scherper en sneller te kunnen waarnemen.  Hoe scherper je deze eigenschappen waarneemt hoe dichter je bij ontwaken, verlichting, nirvana, bevrijding in de buurt komt. De belofte hiervan is niet onsterfelijkheid of superman-achtige krachten. De belofte is ook niet genezing van allerlei lichamelijke ongemakken of psychologische aandoeningen. Je wordt niet getransformeerd naar iemand die je nooit geweest bent. Je kunt dan niet opeens wél lachen om de flauwe grappen van je buurman. De belofte is wel dat je de realiteit nu op een andere manier kúnt waarnemen.

Afijn, niemand die ik ken is verlicht; ik ben het zelf geenszins, dus wat weet ik er ook eigenlijk van. Het enige dat ik denk te weten (en mondjesmaat heb ervaren) is dat mijn geest in staat is om de werkelijkheid op een andere manier waar te nemen. Pijn wordt gewoon een sensatie, jeuk en gedachten ook. Voor mij is dat intrigerend genoeg om op verdere ontdekkingstocht uit te gaan. De geest als één van de laatste onverkende plekken op deze planeet. Om daar te kunnen verkennen zijn er drie trappen die je idealiter in ogenschouw moet nemen.

Moraliteit

Dit is de manier waarop je je dagelijks leven inricht. Hoe “zuiverder” je leven is, hoe minder storende factoren er optreden bij het zoeken naar inzicht. De volgende vijf dingen zou je in het ideale geval moeten laten: moorden, liegen, stelen, overspel plegen en je geest bedwelmen met middelen als alcohol en drugs. Merk op dat het hier om handelingen gaat. Gedachten kun je niet bedwingen dus daar heeft de theorie geen oordelen over. Merk ook op dat zelfs deze minimale voorwaarden alleen maar gelden op het moment dat je je bezig houdt met het zoeken naar inzicht. Er zijn vele inzichtsmeditatiecursussen gegeven in gevangenissen. Zie de documentaires Doing Time, Doing Vipassana en The Dhamma Brothers.

Het gaat er dus uitdrukkelijk niet om om zuinig te leven of om ecologisch verantwoord te leven. Er is vanuit deze opvatting van moraliteit geen enkel probleem met het nastreven van maatschappelijk, economisch of sociaal succes. Voel je dus ook niet verplicht om vegetariër te worden of om “eenvoudig te blijven”, tenzij je dat graag wil natuurlijk. Niet moorden, niet liegen, niet stelen en ook geen stiekeme kusjes stelen bij iemand die al getrouwd is. En het is ook lastig mediteren met een kegel of een kater. Verder kun je doen wat je wil, voor zover het de inzichtsmeditatie betreft.

Concentratie

Zonder sterke concentratie komt er geen inzicht. Je moet in staat zijn om je aandacht onafgebroken op één object te houden. Dat betekent (voor de meeste mensen) oefenen oefenen oefenen. Aandacht op de sensaties die je ademhaling produceert is een standaardoefening. Niet alleen om concentratie te trainen maar ook voor het beoefenen van mindfulness. Mindfulness is deze zin is eigenlijk een combinatie van afstandelijke oplettendheid door observatie en liefdevolle aandacht voor hetgeen zich aan je aandacht blootgeeft.

Concentratiemeditatie is een enorm groot onderwerp en je kunt er je hele leven mee bezig zijn om hoogst ongewone bewustzijnsstaten te bereiken door stevige concentratiemeditatie te beoefenen. Misschien dat er in de toekomst ruimte is voor een serie artikelen over concentratiemeditatie.

De drie eigenschappen: vergankelijkheid, onbevredigendheid en niet-zelf

Hoe sterker je concentratie, mindfulness, motivatie, wijsheid en energie zijn, hoe scherper je deze drie eigenschappen kunt waarnemen door het observeren van je directe ervaring. Het wordt je langzamerhand duidelijk dat zaken die voorheen altijd vast van stof en permanent leken nu opgebouwd zijn uit vele kleine trillingen die ieder maar een hele korte tijd bestaan. Niets is permanent. Dit is de ervaring van vergankelijkheid. Dit leidt tot een perspectiefverandering. Immers, als niets permanent is en alles maar fracties van een seconde bestaat, hoe kan iets je dan bevredigen? De laatste eigenschap komt op als je op zoek gaat naar het antwoord op de vraag wie dit toch allemaal zit te observeren. Als niets permanent is, waar is dan het “ik”?

Retraites

Zoals veel andere vaardigheden kent deze intensieve vorm van meditatie een graduele ontwikkeling. Afhankelijk van de motivatie, doorzettingsvermogen en het aantal uren dat je erin steekt kun je sneller of minder snel vorderingen maken. Deze ontwikkeling krijgt echter pas echt een zetje als je je een tijd lang exclusief onderdompelt in één methode. Retraites van 8 dagen of langer zijn hiervoor bij uitstek geschikt. Vaak word je tijdens zo’n retraite een beetje geleefd. Je mag soms niet lezen, schrijven, aan sport doen of met anderen communiceren. Er zijn meestal maar twee maaltijden per dag, de laatste om elf uur ’s ochtends. Er kunnen kledingvoorschriften gelden en wellicht verwacht men van je dat je buigt voor beelden of voor de leraar. De reden voor al deze zelfbeheersing is natuurlijk dat je de mogelijkheid krijgt om een methode te leren die je de rest van je leven kunt gebruiken om de realiteit steeds verder te deconstrueren, om je eigen binnenwereld tot in de puntjes te verkennen en om alle zware dingen die het leven je toewerpt het hoofd te kunnen bieden.

Tot slot

Er valt nog heel veel te zeggen over meditatie als manier om de mysteriën van het menszijn te verkennen. Dat dit pad niet voor iedereen is weggelegd is een voordehandliggende constatering. De meeste mensen zoeken hun heil en hun plezier het liefst in het gezelschap van anderen. Ze vinden voldoende uitdaging aan de ambitie om zich te ontwikkelen als volwaardig lid van de maatschappij, als ouder, als specialist op een bepaald gebied of juist als generalist. Een hobby, mooie reizen, prachtige kunst en goede gesprekken of vette partys. Stilte, kortom, wordt niet alom gewaardeerd of opgezocht.

Maar heel zelden hoor je over mensen die leven voor de stille dingen des levens. Zelfs in de samenlevingen waar mensen al tientallen generaties lang regelmatig in aanraking zijn gekomen met onderdelen van deze technieken kiest verreweg de meerderheid voor het bestaan dat de meeste mensen ook in het Westen leven. Opgroeien, partner vinden, werken en een gezin stichten, pensionering en aftakeling.

Dat is uiteindelijk ook waar onze harten liggen. En gelukkig voor mensen als ik – die met één been in de wereld en met het andere in de stilte willen staan – kunnen de twee samen bestaan. Je kunt zowel maatschappelijk, economisch en sociaal succes nastreven, waardevolle relaties met anderen en de verantwoordelijkheid voor het opvoeden van kinderen aangaan en toch de mysteriën van je geest en de werkelijkheid onderzoeken met behulp van meditatie.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *