Volgens Boeddhisten heeft een mens niet vijf zintuigen maar zes. De geest geldt als zesde. Zoals je beelden ziet met je ogen, geuren ruikt met je neus, geluiden hoort met je oren, smaken proeft met je tong en lichamelijke sensaties voelt met je lijf, zo herken je gedachten, oordelen, herinneringen, plannen, emoties etc met je geest.
Het is een voor Westerlingen ongebruikelijke manier om de geest te beschrijven en ik wil niet beweren dat deze manier de enige juiste is. Niettemin is er wat te zeggen voor het experimenteren met dit perspectief.
Indulge me. Je zou een stressverhogende gedachte kunnen leren zien als een onprettig geluid. Niets meer, maar ook niets minder. Iedere mentale gebeurtenis is niet zozeer een reflectie van jouw unieke persoonlijkheid in dit unieke tijdsgewrocht, maar eerder een willekeurige uitscheiding van mentale energie. Gedachten, oordelen, herinneringen etcetera worden wolkjes aan de lucht. Wolkjes die ontstaan en weer vergaan als je er niet angstvallig aan vastklampt. Met daarachter de immense overvloed van de blauwe lucht.
Het is dat vastklampen dat je doet verkrampen rondom bepaalde zaken die saillant zijn voor jou. Het is dat vastklampen dat je wereldbeeld vormt. Je wereldbeeld, met andere woorden, is een constructie. Een constructie van je geest, die indrukken uit alle zintuigen samenvoegt tot een coherent geheel. Die constructie kent een bepaalde doelmatigheid, aldus de Boeddhisten. De constructies die je geest maakt hebben allemaal als doel om je zo effectief mogelijk te maken.
Je zult je afvragen hoe een fobie iemand effectiever maakt. Of een burn-out. Of een lief klein sociopathietje. Ik moet je het antwoord helaas schuldig blijven. Ik vermoed dat de fobie voortkomt uit een eerdere heftige emotionele beweging, op het gevoelsniveau van “SLANG! SLAHHHAAAAANG!!!!!” In leven blijven is redelijk effectief, in elk geval op de korte termijn. Dat de burn-out het gevolg is van het aan de noodrem trekken van het lijf jegens het almaar door willen jakkeren van de geest. Gezond blijven is beter dan genezen. Maar die sociopathie, daar kan zelfs ik niets mee. We leven in moeilijke tijden!
Hoe dan ook, we kunnen met enige zekerheid zeggen, nu we toch een beetje afstand hebben genomen van het hele geest-gebeuren, dat de geest niet in een situatie van volledige helderheid opereert. Je geest heeft alleen de waarnemingen van nu en de context van de constructies uit het verleden om op terug te vallen. Gegeven die beperkte informatie doet de geest zijn uiterste best om jou – zijn baas – in staat te stellen om zo goed mogelijk met je omgeving te interacteren. Het doel daarbij is in eerste instantie overleven en waar/wanneer mogelijk een grotere welvaart bereiken, hetzij materieel danwel in termen van status.
Wellicht reflecteert dit iets omtrent onze biologische oorsprong. Laten we er echter geen doekjes om winden: ik ben geen evolutionair psycholoog. Dat je geest op deze manier autonoom handelt vervult mij persoonlijk met ontzag. Mijn gedachten, mijn oordelen, mijn wereldbeeld zijn geen creaties “van mij”, maar van een overactief (evolutionair) proces dat van geen wijken wil weten. Het is pas als ik er met mijn volle bewustzijn op ga zitten letten dat ik merk hoeveel van dit proces volkomen automatisch werkt. Hoe goed mijn geest is, niet alleen in mij in leven houden, maar in me zo goed mogelijk laten slagen in iedere denkbare omstandigheid.
Nou goed, dit zijn allemaal maar dichterlijke bespiegelingen. Je hoeft dit boeddhistische perspectief natuurlijk niet zo letterlijk te nemen als ik het hier doe. Het behelst niet veel meer dan dat je mentale processen net zo willekeurig zijn als de geluiden die je oren opvangen.
Als het je interessant lijkt kun je zelf eens spelen met dit perspectief. In plaats van volkomen op te gaan in de inhoud van je gedachten zou je eens kunnen kijken of je ze kunt beschouwen als wolkjes aan de lucht. Blijf ze observeren van ontstaan tot vergaan en kijk hoe lang ze blijven hangen als je er niet in meegaat. En observeer wat er gebeurt met een gedachte als je er wel in meegaat…